nr. 29 april 2023

Details

Hits: 84

Periodiek 29, april 2023

                                                                                             Samenvatting

Openbaar vervoer in vroeger tijden

Gulpen was door zijn ligging altijd al een knooppunt van wegen. Luik en Aken waren in de romeinse tijd via een weg over Gulpen met elkaar verbonden. In later tijden was er een verbinding met de diligence tussen Luik en Aken. In een reisverslag uit 1705 wordt vermeld dat dit 1 dag duurde met stop en middagmaal in Gulpen.

In Gulpen was in het eerste deel van de vorige eeuw nog geen gemotoriseerde verbinding met de omliggende dorpen en steden. Het dichtstbijzijnde treinstation was Wijlre. In Gulpen was het Bindels die meerdere koetsen en koetsiers in dienst had. Hij onderhield een dienst tussen Vaals en Gulpen en hij reed ook toeristen naar het station van Wijlre en terug. Volgens de geschiedschrijving was Leike Meijs een van zijn beste koetsiers.

Enkele jaren later wint de auto steeds meer terrein en autobussen rijden tussen diverse grote steden. Heel even is er een concurrentiestrijd tussen de busondernemingen en de tramverbinding tussen Vaals en Maastricht. Door de stoomaandrijving is het een bij voorbaat verloren gevechtvoor de tram. In een boekje van E. Franquinet met de titel “Vogels vliegen over Limburg” uit 1930 wordt over een auto-verbinding met het vliegveld in Vaals gesproken. Het vliegveld is op de Vaalserberg naast de oude Wilhelminatoren gesitueerd. Franquinet beschrijft in dit boekje een vlucht die hij samen met de piloot maakte boven Limburg. De vlucht gebeurde aan de hand van herkenningspunten geheel op zicht.

Jo Somers

Godsdienstige “instructies”

In dit artikel worden 4 boekjes beschreven die exemplarisch zijn voor de katholieke beleving in de 50-er jaren.

Het eerste boek is het “Handboekje der Heilige Familie”, een 320 bladzijden dik boekje dat werke-lijk alles bevat waar de aartsbroederschap van de H. Familie aan moest voldoen.

Het tweede boekje “De Volkscommissaris” is een maandblad dat in 1941 door de Duitse bezetter werd verboden maar direct na de oorlog weer werd uitgegeven. Het betreffende boekje staat vol van verhalen over Paus en Koningin,“onze” bisschoppen etc.

Een derde boekje betreft het maandblad “Ons Trainingsboekje”.De betreffende uitgave van februari 1939 geeft heel duidelijk aan hoe de zondag beleefd moest worden. Het is een trainingsboekje voor jonge, nog niet getrouwde meisjes die zich via dit boekje konden voorbereiden op hun latere leven. Er is zelfs een pagina bij met tekeningen waarop de meisjes kunnen aankruisen wat wel en niet mag.

Het vierde boekje heette “Red uw ziel, Grote Missie”uit oktober 1954. Hier zijn de volksmissies bedoeld die al sinds 1834 in en rondom Gulpen gehouden werden. De volksmissie in 1834 zorgde ervoor dat het grote kruis op de Gulperberg geplaatst werd. Naast vele liederen staan er veel gebe-den in met een duidelijk doel, zoals het gebed om een goede missiebiecht te mogen ontvangen, een gebed voor gehuwden etc. Vooral de jongeren moesten zich goed voorbereiden op de biecht.

Fons Meijs

De Verloren Kos

De Verloren Kos is een bos dat je kunt zien als je vanuit de Gulperberg richting België kijkt. Eigenlijk heet het de Verloren Kost, zoals uit een kadasterkaart uit 1840 blijkt. In dit bos ligt een golfbaan. Op zondagmiddag gingen veel jongens uit Gulpen hier naar toe. Menig verkeerd geslagen balletje werd door de kwajongens in de broekzak gestopt. Ze werden mee naar huis genomen en de volgende week ingeleverd bij het kantoor bij de golfbaan voor een kwartje per balletje. In de zomer gingen grotere groepen naar de Verloren Kos om spelletjes te doen. Op de heen- en terugweg werden bermen in brand gestoken. Op de winterdag als er sneeuw lag werd er naar de berenkuilen gewandeld waar soms een metersdikke laag sneeuw in lag.

Piet Hegger

Markant gebouw langs de steenweg

Het kantoorgebouw van de brouwerij

Tussen 1824 en 1826 werd de Steenweg aangelegd, de weg die nu Rijksweg heet. De weg was heel vlak en breed en was door de stenen niet meer modderig. De Steenweg liep eigenlijk “net langs Gulpen” zoals op de kadasterkaart van 1841 goed te zien is.

Langs de brede en drukke weg werden al gauw mooie, grote gebouwen neergezet, zoals het bedrijfspand van de Gulpener Bierbrouwerij en aan de overkant haar kantoorgebouw. Al in 1825 begon de Gulpener Bierbrouwerij als onafhankelijke familiebrouwerij met het maken van bier op de plek waar de brouwerij nu nog steeds staat. In het artikel staat een mooie foto van de Steenweg genomen vanaf restaurant Belge. We mochten in het archief van de Gulpener Bierbrouwerij rondneuzen en vonden het bestek en de gunning van het kantoorgebouw van de Gulpener Bierbrouwerij uit 1880. J.M. Smeets gaf dit gebouw in opdracht aan aannemer Egidius Depuits uit Margraten. In het bestek stond wat, hoe en met welk materiaal gebouwd moest worden. Het water werd gehaald uit twee putten die de aannemer moest uitgraven en bemetselen. Er was dus geen stromend water. Ook was er nog geen riolering en geen elektriciteit in die tijd. In het archief zat ook een totale afrekening van de bouw. De totale kosten waren fl. 24961,32, een koopje. De opdrachtgever Jan Michiel Smeets was niet alleen bierbrouwer, maar werd later lid van de Provinciale- en van Gedeputeerde Staten en kantonrechter in Gulpen. Hij was de zoon van de oprichter van de brouwerij Laurens Smeets. Jan Michiel stierf in september 1887.

Fons Meijs

Gemeenteveldwachter en marktmeester

Gerard Krutzen (1864-1951)

Van begin negentiende eeuw tot aan de Tweede Wereldoorlog was de veldwachter belast met de orde-handhaving in de Nederlandse dorpen. Hij werd door de gemeente aangesteld en kreeg vaak een karig salaris. Soms verrichtte hij bepaalde nevenwerkzaamheden om voldoende inkomsten te verwerven. Ook de gemeente Gulpen had een veldwachter die betrekkelijk weinig salaris ontving en daarom als marktmeester extra inkomsten verwierf. Zijn naam is Gerard Krutzen, mijn overgrootvader. Over hem gaat dit artikel. Na de moord op gemeenteveldwachter Jos van Loo op 12 september 1896 door stropers werd Gerard Krutzen diens opvolger. Op 25 november 1896 werd hij benoemd tot veld-wachter van de gemeente Gulpen met een jaarwedde van fl. 375,- en beëdigd door de kantontrechter van Gulpen. Van 1842 tot 1933 was er een kantonrechtbank aan de Dorpsstraat gevestigd. Ongeveer 10 jaar later, op 28 juni 1905, werd hij ook benoemd tot marktmeester van de gemeente Gulpen. Uiteindelijk zou hij 15 jaar marktmeester zijn. Behalve het innen van marktgelden moest hij voor aanvang van de weekmarkt banken op de markt plaatsen, deze banken na afloop  weer opbergen en het marktplein reinigen en opruimen tegen een betaling van slechts fl.100,- per jaar. Hij trok herrhaaldelijk aan de bel bij het College van B&W van Gulpen om zijn jaarwedde te verhogen. Als gemeenteveldwachter verrichtte Krutzen politietaken, zoals het optreden tegen bedelaars, dieven en stropers en handhaving van de orde tijdesns marktdagen en kermissen. Gerard Krutzen stierf op 25 september 1951 te Gulpen. Volgens zijn bidprentje zou hij altijd in dienst van Kerk en Staat hebben geleefd, wat o.a. blijkt uit het feit dat hij naast zijn publieke functies ook bij de oprichting van allerlei verenigingen in katholiek verband betrokken was.

Marcel Krutzen met hulp van Jo Somers

De groei van Gulpen vanaf de vijftiger jaren

Veel opgebouwd, veel afgebroken

In dit artikel wordt uitgebreid beschreven hoe Gulpen vanaf de jaren vijftig gegroeid is. Er staan vele mooie foto’s van Gulpen in uit de vijftiger, zestiger en zeventiger jaren, bijv. van de Prinses Ireneweg, de Nieuwstraat, de flats in de dr. Poelsstraat en In Het Diepenbroek, het Rijckerveld, de Oude Aker-weg, leerlooierij Ploem en de toeristenkerk.

Piet Hegger

Wegkruisen

Verzorging en onderhoud

Zuid Limburg staat erom bekend dat er heel veel wegkruisen en veldkruisen in dorpen en in het landschap staan. In vrijwel elk dorp is er wel een groepje dat zich bezighoudt met het onderhoud en vernieuwen van deze kruisen. Zo ook in Gulpen: In 1975 was er een flink aantal personen bezig met veldkruisen.  Zij maakten een mooi boekje met daarin een plattegrond waar al de kruisen in en rondom Gulpen te vinden waren. Bij ieder kruis was er een foto en informatie over de bedoeling en de historie van het kruis. Toen Galopia in 2008 werd opgericht kregen we al snel een telefoontje van de Stichting Kruisen-en-Kapellen uit Roermond met de vraag of Galopia de zorg voor de kruisen in en rondom Gulpen op zich wilde nemen. Dar hebben we uiteraard ja op  gezegd. De totale lijst van kruisen in Gulpen en buurtschappen omvat zo’n 50 kruisen, waarvan er zo’n 27 door de buurt worden onderhouden. Galopia zorgt dus voor 23 kruisen. Indien nodig gaat René Abels bij de kruisen langs voor snoeiwerk, een verfbeurt of ander onderhoud. Af en toe wordt er ook een nieuw kruis geplaatst, zoals bijv. bij de boerderijruïne aan de Heeselweg. Daar is in november 2011 een kruis geplaatst als herdenking van de doden die hier 70 jaar geleden vielen. Ook is er weer een oude traditie opgepakt. Vanaf 2017 worden in de week voor Pasen rond de 25 kruisen voorzien van een groene krans met geel lint. De kransen worden ieder jaar (met uitzondering van 2020 in verband met Corona) door de dames Somers, Meijs, Hartmans, Bormans, Troisfontaine en Ongersma gemaakt van groen van een specifieke conifeer is.

Fons Meijs

Toen en nu

Hierin staan een paar mooie foto’s van vroeger en nu van bovenaan de Dorpsstraat en van de Looierstraat.

Fons Meijs

 De chocoladefabriek

Aan de Rijksweg stond vroeger een chocoladefabriek op de plek waar enkele jaren geleden de galerie van Marjon Bessems was. In 1924 werd door Hub Fouarge begonnen met het vervaardigen van chocolade. Zijn broer G. Fouarge ontwierp de fabriek. In het begin gebeurde alles nog met handenarbeid, zoals het vervaardigen van repen, tabletten en bonbons. Later deden de nieuwste machines hun intrede. Tachtig procent van de produktie ging na de tweede wereldoorlog naar het buitenland. Voor de Nederlandse markt specialiseerde men zich op rumbonen, waar men al snel het leeuwendeel van de markt had. De “Jamaica rumbonen”van Fouarge waren in het hele land een begrip voor smaak en kwaliteit. Natuurlijk bleek de oorspronkelijke fabriek te klein en werd er regelmatig uitgebreid. In het artikel staan foto’s van de achterkant van de fabriek en van personeel in de fabriek. In Amsterdam kwam een verkoopkantoor met depot dat alle noordelijke provincies bestreek. In 1986 kwam er een einde aan de produktie in Gulpen, toen die naar Etten-Leur verhuisde. Twee jaar daar-voor had de familie Fouarge het bedrijf verkocht aan Cosmo Food International Rotterdam.

Fons Meijs en Piet Hegger met informatie uit een artikel van Jan Somers

 Plaatsing Stolpersteine in Gulpen

In periodiek 28 hebben we uitgebreid aandacht besteed aan de voorbereidingen op plaatsing van 17 Stolpersteine in Gulpen. Het programma van 31-10-22, de dag waarop Gunter Demnig de Stolper-steine zou komen leggen, bestond uit twee delen:

• een officiële ontvangst in de raadszaal van het gemeentehuis Gulpen-Wittem en
• een openbaar gedeelte rond het leggen van de stenen op diverse lokaties in Gulpen met als middelpunt de plaquette op het Prins Alexanderplein.

In de raadszaal, waar naast de geestelijk vader van de Stolpersteine de heer Gunter Demnig, een vertegenwoordiging van de Joodse Gemeente Limburg en leerlingen van de basisscholen aanwezig waren, gaf Fons Meijs een interessante presentatie over de geschiedenis van Joden in Gulpen. In Gulpen zijn er twee momenten geweest waarop 36 Joodse inwoners zijn opgepakt: Op 25 augustus 1942 onder het mom van oproep tot werkverruiming en op 25 mei 1943 deportatie.

Tijdens de plechtigheid rond de onthulling van de plaquette op het Prins Willem Alexanderplein sprak initiatiefnemer Peter van Amelsvoort een welkomstwoord met een toelichting over wie het gaat en waarom we dit doen. Vervolgens nam namens het NIK (Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap) de heer Johan van der Walle het woord. Na dit plechtige moment nodigde Peter de leerlingen van BS De Traingel en SBO Bernardus uit om de plaquette te onthullen. Hiermee eindigde het officiële gedeelte en werden belangstellenden uitgenodigd om de heer Demnig te vergezellen naar de drie lokaties waar hij  Stolpersteine ging plaatsen.

Peter van Amelsvoort, Piet Hegger en José Austen

Kruistocht vanuit Gulpen door de Gulperdel

Deze wandeling voert via de Gulper Del langs verschillende veldkruisen. De lengte van de tocht is 12 km maar afkortingen zijn mogelijk. De tocht kent nagenoeg geen hoogteverschillen daar hij door het stroomdal van de Gulp voert. Het startpunt is bij het busstation van Gulpen. Via de Prinses Ireneweg wandelt  men langs het monument van de kikker (eigenlijk een vroedmeesterpad), voorbij de kaarsenfabriek en via de Tramweg langs het Sophianum en Mosaqua naar de Rocca-klimhal. Daar wordt rechts afgeslagen en achterlangs kasteel Neubourg via de Pesakerweg naar en door Pesaken gelopen. Na Pesaken wordt in een scherpe bocht naar rechts linksaf geslagen door een weiland richting hoeve Karsveld en dan naar rechts naar de Slenakerweg.  Daar wordt opnieuw rechtsaf geslagen naar Euverem ofwel “de Del” en vervolgens via het Riehager voetpad vóórlangs kasteel Neubourg terug naar Gulpen gewandeld. De wandeling bevat naast een beschrijving met foto van de kruisen ook zeer interessante informatie over boerderijen en andere wetenswaardigheden waar men langs loopt.

Giel Xhonneux en Fons Meijs